اعتدال درس زندگی در قرآن وسیره پیامبر اعظم(ص)

اعتدال درس زندگی در قرآن وسیره پیامبر اعظم(ص) حمید محمدی

اعتدال درس زندگی در قرآن وسیره پیامبر اعظم (صلی الله علیه و آله و سلّم)
وقتی به قرآن مراجعه می کنیم به خوبی می توان مشاهده کرد که در برخی آیات، قرآن کریم با توصیف امت اسلامی قصد دارد که مسلمانان را به اوصافی خاص متصف بکند. از آیه ای که امت اسلامی را به واسطه امر به معروف بهترین امت معرفی می کند. آیه ذیل اذهان را به خوبی متوجه می کند:«وَ كَذلِكَ جَعَلْناكُمْ أُمَّةً وَسَطاً لِتَكُونُوا شُهَداءَ عَلَى النَّاسِ وَ يَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهيداً وَ ما جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتي‏ كُنْتَ عَلَيْها إِلاَّ لِنَعْلَمَ مَنْ يَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّنْ يَنْقَلِبُ عَلى‏ عَقِبَيْهِ وَ إِنْ كانَتْ لَكَبيرَةً إِلاَّ عَلَى الَّذينَ هَدَى اللَّهُ وَ ما كانَ اللَّهُ لِيُضيعَ إيمانَكُمْ إِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَؤُفٌ رَحيمٌ » بقره: 143

و این چنین شما را امتی میانه و معتدل ساختیم تا بر مردمان گواه باشید و پیامبر بر شما گواه باشد و قبله ای را که بر آن بودی (بیت المقدس) قرار ندادیم مگر برای آنکه کسی را که از پیامبر پیروی می کند از آنکه روی می گرداند معلوم کنیم وهر آینه این [قرار دادن قبله (مسجدالاقصی )] جز برای آنان که خدا ایشان را راه نموده است.

در این آیه خداوند متعال می فرماید: همان طور که قبله شما را میانه قرار دادیم، خود شما را نیز امت میانه قرار دادیم.

پیش از ورود به بحث لازم است میانه بودن قبله را برای خوانندگان گرامی توضیح داده شود، گفته اند : که چون مسیحیان اکثراً در بلاد غرب زندگی می کرده اند وقبله شان محل تولد حضرت عیسی در بیت المقدس بود، لذا عموماً به سمت شرق می ایستادند جهت شرق عملاً به مرور زمان به عنوان جهت قبله آنها تثبیت شد و یهودیان نیز که عمدتاً ساکن شرق زمین بوده اند و حتی می خواستند رو به بیت المقدس بایستد جهت آنها مغرب می شد ولذا جهت قبله آنها عملاً مغرب شد مسلمانان در آن ایام ساکن مدینه بودند و مکه در جنوب آنها قرار داشت لذا از این جهت روی کردن به جهت جنوب در واقع جهت شرقی و غربی به شمار می آمد.

سوای روایات متعددی که مومنان را توصیه به اعتدال و میانه روی می کنند حضرت علی (علیه السلام) گاه در خطبه های خود نظیر خطبه 94 نهج البلاغه و گاه به عنوان نمونه درپاسخ سید الشهداء (علیه السلام ) که درباره سیره رسول خدا (صلی الله علیه وآله وسلم) در خارج از خانه از ایشان پرسیده بودند- سیره آن حضرت را میانه روی و معتدل در امور و میانه رو معرفی می کردند، به گونه ای که هیچ گاه از ایشان افراط یا تفریط مشاهده نمی شد (عیون اخبار الرضا علیه السلام، ج1، ص318) که البته این امر بدیهی است چرا که ایشان در جایی دیگر هر نوع افراط و تفریطی را مربوط به شخص جاهل معرفی می کنند و در واقع به نحوی می توان از این دو نتیجه گرفت که میزان اعتدال افراد بیانگر تعقل آنها و درصد جهل افراد و کاملاً با میزان افراط و تفریطهای آنها متناسب است.

اهمیت موضوع اتخاذ راه میانه آن زمان مشخص می شود که بفهمیم تمام انحرافات کلی وجزیی که در اسلام رخ داده در طول این چند قرن همگی به نحوی به رعایت نکردن قواعد و قوانین اعتدال بر می گردد. همه ما معتقدیم که اهل بیت (علیهم السلام ) راه هدایت ونجات هستند ولی آن ذوات مقدسه وقتی می خواهند جایگاه خویش را برای ما توصیف کنند می فرمایند:

نحن الامه ونحن شهداء الله علی خلقه و حجه فی ارضه ( البرهان، ج1، ص160).

ما امت میانه ایم و گواهان خود بر خلقش و حجت او در زمین

در واقع امام ششم (علیه السلام) با این بیان همگان را متذکر این موضوع مهم و خطیر می کنند که امت معتدل امتی است که پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله و خاندان پاک و مطهر ایشان را سرمشق خویش قرار داده اند و در آن مسیری گام می نهند که ایشان گام نهاده اند و جالب اینجاست از ترکیب آیه فوق و این روایت نتیجه ای که به دست می آید با عنوان شیعه تطبیق می کند چرا که شیعه را کسی معرفی می کنند که دقیقاً جا پای امیر المومنین (علیه السلام) بگذارد و همان مسیری را طی کند که آن حضرت طی کرده اند و صد البته بدیهی است که همگی باید خود را در زمره محبّان و دوستداران اهل بیت (علیهم السلام) بدانیم نه شیعیان ایشان، چرا که مطلقاً با این تعریف سازگاری و خوانایی نداریم و هیچ نسبتی رفتار و منش و زندگی روزمره ما با این عبارت پیدا نمی کند و در کنار همه تعاملات و معاشرات و مسایل خویش جایگاهی را برای اهل بیت (علیهم السلام) باز کرده ایم و هر کدام به نیتی بخشی از وقت خود را صرف ارتباط با ایشان می کنیم به جای آنکه صد در صد اوقات و کنشهای ما متأثر از ارتباط با ایشان باشد.

طبیعی است ملتی که شاخص اعتدال داشته باشد و بنابر آن اصول و قواعد خویش را طراحی کند هیچگاه دچار افراط و تفریط نمی شود. حضرت امیر (علیه السلام ) می فرمایند:«نَحْنُ النُّمْرُقَةُ الْوُسْطَى بِهَا يَلْحَقُ التَّالِي وَ إِلَيْهَا يَرْجِعُ الْغَالِي» (نهج البلاغه، حکمت 109) ما جایگاه میانه ایم، عقب افتادگان باید به ما ملحق شوند و تندروان غلوکننده باید به سوی ما باز گردند.

و اینکه در زیارت جامعه کبیر خطاب به معصومین (علیهم السلام) عرضه می داریم « فَالرَّاغِبُ عَنْكُمْ مَارِقٌ وَ اللَّازِمُ لَكُمْ لَاحِقٌ وَ الْمُقَصِّرُ فِي حَقِّكُمْ زَاهِقٌ وَ الْحَقُّ مَعَكُمْ وَ فِيكُمْ وَ مِنْكُمْ وَ إِلَيْكُم»

روی گردان از شما، از دین برگشته و همراه با شما به خدا پیوسته وآنکه حقتان را ندارد، نابود شده است، زیرا حق با شما و در شما و از شما و به سوی شماست.

حضرت امیر(علیه السلام) در نهایت مظلومیت در گوشهای کر و ناشنوای اهل کوفه و دیگران فریاد می زند که راه و روش ما میانه روی است (شرح غررالحکم، ج3، ص254) ولی هیچ گوش شنوایی نبود که جانش نیوشای کلام امیرالمؤمنین(علیه السلام) و سر به طاعت و اطاعت بسپارد.

ایشان در جایی دیگر فرمودند:«الْيَمِينُ وَ الشِّمَالُ مَضَلَّةٌ وَ الطَّرِيقُ الْوُسْطَى هِيَ الْجَادَّةُ عَلَيْهَا بَاقِي الْكِتَابِ وَ آثَارُ النُّبُوَّةِ وَ مِنْهَا مَنْفَذُ السُّنَّةِ وَ إِلَيْهَا مَصِيرُ الْعَاقِبَة»(خطبه16 نهج البلاغه)
انحراف به راست و چپ گمراهی است و راه مستقیم و میانه جاده وسیع حق است . کتاب خدا و آیین رسول(صلی الله علیه و آله وسلم) همین راه را توصیه می کند و سنت پیامبر (صلی الله علیه و آله وسلم) نیز به همین راه اشاره می کند و سرانجام همین جاده ترازوی کردار همگان است و راه هم بدان منتهی می شود. ایشان به طور جدی مسلمانان را تهدید می کردند که:

هر که خواهان سلامت است پس باید میانه روی پیشه کند(شرح غرر، ج5، ص266)

و مژده می دادند که :
هر که میانه روی پیشه گیرد، روش او را بستایید و به نجات مژده اش دهند و هر که راست روی و چپ روی پیشه کند، روش او را سرزنش کنند و از تباهی اش بردارند؛ آنکه گفتیم تمام انحرافاتی که در طول تاریخ قرون و اعصار گذشته بسیاری از مسلمانان را به کام هلاکت کشاند همین بی توجهی به راه میانه بود در واقع برگرفته از این کلام پیشوای مومنان و موحدان حضرت علی (علیه السلام ) است که فرمودند:

همچنان به چپ و راست متمایل می شوند و در ضلالت و گمراهی گام می نهند و جاده های مستقیم هدایت را رها می کنند(خطبه 150نهج البلاغه)